Җирһл медлә, хол һазр орад, дәәнә татлһта төрт орлцхинь. Зуг, Җир- һлин чикнә хулхд «Володя» гиен нерн, ода күртл доңһда.

Зөвәр удан болчкад, үкр сарин чилгчәр Җирһл, Апушас бичг авв. Хотнд бичгиг умшҗ һарһдг күн эс олдв, тиим күн угачн билә. Цахра зәрм улс, баһ күн нәр-җирһл хәәһәд әңг-отг дунд йовдг болх гиҗ сан- жала. Тиигхд, тиимнь элвг билә.

Бичг, Җирһлин авдр дотр бәәсн бичкн хәәрцгт, улан торһар орал- һата кесгтән кевтв.

Зулин хөөн, Татурур Шаҗн-Хувргудт гиҗ, хурла көгшн зам, цар терг татсн, тергн деерән хөрн-һучн тулмд хот-хол дүүргәд чиксн ирв. Хотна эмгд, өвгд көл-һаран чаңһаһад, герәс герүр орҗ «хәәрхн, цаатн хувргудт күмс демнҗ йовдгҗ, бәәснәсн бәрцән бәрх билә, кишг буйн- днь багтий» — гилдәд, җе боллдад бәәв. Геснь өлсҗ йовсн Зам, захин гер Апушад царан тәәләд орв. Замиг цә-чигәһән эдләд, зөвәр талва- һад, тиниһәд одсн кемднь, Җирһл авдран җиңнүлҗ уудлад, хәәрцг- әсн бичгән һарһҗ умшулв. Зам түрүн авгтан, бурхна татлһта бичг гиҗ медәд, умшхасн урд һаран уһаһад, деегшән хәләҗ намчлчкад, нү- днәнь харан татудан, моңһл бичмр үзгүдиг муудан орад, мокан җаҗ- лад иигҗ умшв:

«Пиитр хан балһсн... Акуш... Хаана үвлзңгин өргә... ширәһәсн бу- уҗ. Хар яста улс... йоста... ик кермд Аврора... кесг дәкҗ товар хаҗ... По, йир күчтә күнҗ тана эзнтн... эзн цаһан Пиитр хан ухань, үвлин үв- лзңгин өргәһүрн, Аһш деерәс хамдан кермд сууһад ирхмҗ, Аврора цугтаг залхмҗ... дәкәд товар яахм гинә... бух, бух,—гиһәд, зәрлг бо- лҗ... Көгшн Зам бичгинь хәрү өгәд чикәр умшад, келсн болад һарв. Җирһл Замин цәәлһврт инәсн уга. Замиг экләд умшм цацунь, бичгт ю бичсинь негн күртлнь медв. Пиитр балһснд, хар яста улс, йосан боль- шевикүдтә авсн болҗана, Апуш түүнднь орлцсан бичҗәнә Аврора... Күүнә нерн болхм, аль тер кермин нерн болхм,—гиһәд, Җирһл кесгт- ән медҗ чадлго бәәв. Болв, эн Аврора гидг үг, Җирһлин чееҗд орч- кад дәкҗ һарч өгсн уга. «Бәәдлнь, эн нойхн күүнә нерн... Кемр мана- һас нойхн һархла... эн нер өг гисн болвза?» — гиһәд Җирһл, хумсан зууһад тагчг зогсҗаһад генткн бәрц эс өгсән медәд, хойр гүзәтә тос, замин ардас көөлдҗ өгв.

Асхн нарн орлһн, өрүн нарн һарлһн деер, теңгрин зах экләд ора күртлән оошград оддг өңгиг, һәәхәд хәләхдән Җирһл дурта. Минь иим кемлә, Апушнь, унҗ одсн мөрәрн довтлад, цахрар орад ирн гисн бо­лад оддг кевтә. Җирһл, өдр болһн өрүн, асхнд иигҗ күләнә...

Цагнь ирәд, Җирһл цаһан төр болв. Зуг, Апушин санҗасар көвүн һарсн уга, күүкн һарв. Тер өрүн, эк болен эмгн эрк алхҗ һарад «Апу- шаһас күүкн һарв» гиҗ хәәкрсн уга. Җирһл гиигрснә хөөн духуцад унтсн нөөртән, күүкндән ямаран нер өгхән олҗ ядад зовняд бәәнә. «Аврора», «Аврора» гидг үг, толһаднь авр-авр гиһәд аврҗңгҗатл Җирһлиг нилхнь ууляд серүлв. Җирһл ишкә герт, үвлин киитн өрүн нилхрсндән, царцад, түүнәс авн гемтв. Күүкн нерн уга. Эк болен эмгн «мини нер өгтн» — гинә. Үр берәднь «мини нер өг» гилдәд Җирһлд амр эс өгчәв. Җирһлин гем һазр авад гүүдв. Ик удан болен уга, Җи- рһл сәәһән хәәв. Сәәһән хәәхинни өмн эн, күүкндән «Аврора»-гидг нер өгсн бәәҗ. Эн нерн хотна улет, ик гидг өврмҗ болв. Медәчүднь эн не- риг нәәрүлҗ келҗ чадл уга бәәхләрн, «одак аальта-җиилтә нерн» гидг болв. Апуш, Татурин хотнурн эргҗ ирсн уга. Әңгин ик ахлачд, Петро- градас иим цаасн ирв: «Тергнә Апуш-большевик, Псков балһсна өөр, улана йос харсҗ йовад, цаһачудин сумнла харһад алгдв...»

Эцгинни чирә дурасн, чотл хар күүкн, татурин хотнд, наһц ээҗин- ни һарт өсәд, хөөннь Әәдрхнд багшин сурһуль чиләһәд, хойр, нег җи- лд көдлҗәһәд коммуна партии зергләнд орв...

Аврорин туск тууҗиг баһчудин бригадир Таңга, эврәнни экәсн ме-

17

2 Альманах № 1

дв. Таңган эмг экнь, Апушиг Пиитр орхд Татурин хотнд шиңкән мор- дҗ ирсн бер бәәҗ. Аврорин эк Җирһллә кецү сәәхнәр эн үүрлҗ, баһ цаган өңгрүлҗ. Таңган эк, Киштә, көвүһән нег дәкҗ көдлмшәсн ик ора ирәд унтдг өрәдән шуукрад, нар-цар йовдңнад бәәсинь үзчкәд»,— кукн наарлчн гив.

— Чи Аврориг үзнәв гиһәд бәәдг билч, тер багш күүкд күүнчн, да- руһас болх сән өдрмүдт орлцхар ирсн бәәнә...

— Хама, хама кенәд зогсж?—гиһәд, Таңга адһад одв.

— Гостинцд. Саахна манаһас цә ууһад, ю-бис күндҗәһәд һарла.

— Би однав. Таньлднав,— гиһәд, Таңга, хувцан селвҗ өмсәдһарв.

Аврорин чилм хар нүднь, урд баһ насни заляр герлтдг кевәрн ге- рлтә. Халхин улань одачн халһра. Аврорин харадан җивр хойр күмс- гнь мел тер кевтән хар, хүврлт уга. Келсн үгнь эв-эвтән тусад, күүнә чееҗд амрар тодлгдна.

— Би таниг кесгәс нааран үзхәр седәв... гиһәд, Таңга һазаһас орҗ ирн, Аврорин һар авч мендләд келв.

— Суутн нааран, — гиһәд Аврора Таңгад стул тәвҗ өгәд, цааран- днь келх үгинь чиңнәд, радиодинамикин әәһинь зогсав.

— Мана бригадин көвүдт нөкд болҗ өгхитн сурхар ирләв — ги- һәд, Таңга өмнкәсн невчк үрвҗ келв.

— Келтн, келтн,— гиһәд Аврора Таңгаг невчк хәрглҗәсинь медәд үгинь дахулҗ өгв.

Таңга һарарн үсән хооран кеһәд, хоосар ханяһад—келхдчн хату, эс келхдчн хату,— гиһәд хавтхан уудлад өмнән нег бичкн цаас бәрәд, түүгән кесг дәкҗ эргүлҗ хәләв.

— Би таниг соңсҗанав, тана нернтн...

— Мини нерн Таңга. Нәәмн кү толһалдв, бригадирв...

— Сәң, сән.

— Мана бригад геологическ партьд көдлнә. Газ хәәдг улсвдн. Та кесг дәкҗ соңссн болхт, мана һазрт газ олдсиг...

— Соңгслав, соңгслав.

— Тегәд хальмг тег, доран чилшго ик зөөртә бәәҗ. Тер газ гидг юмнь теңгс мет эң-зах уга болҗ йовна. Вышкиг хама болвчн тосхад бурһудм цацу, газ дарунь олдна, нег бәәрндән сар күсц болхшвдн. Мана партии толһач әвртә сән күн. Әмтнлә ээлтә, ик медрлтә залу. Мини һардҗах бригад даңгин маңнад йовна. Би худл келҗәхшив. Ху- дл гиҗәхлә, мана толһачла харһад сурҗ үзтн, көвүд сән көдлнә, баһ насн...

— Тиигх зөвтә —гиһәд Аврора, халад келҗәх Таңгаг улм дөңнв. Таңга — «Үнәр, гинәв, үнәр!» — гиһәд үгән улм чаңһаҗ өгв.— Мана толһач, мана бригадт коммунистическ күч-көлснә нер зүүлһхд, балһс- на Советд эврән цаас бичҗ орулҗ өглә, нүдәрн үзләв.

Аврориг дун уга «э», «э», гиһәд, толһаһан гекх дутм, Таңга эв- рәннь хүв тускан келә бәәтлнь, нам маңнаһаснь чиихләд көлсн һарад ирв. Аврора, столин ца өнцгт, хойр һаран өрч деерән сольвад, экн ав- гин суусн кевәрн тагчг сууһа.

— Хаврин эклцәр — гиһәд Таңга суусн стулан өмәрән тәвҗ дәвәд, Аврорин өнцгүр өөрдәд, үгән цааранднь утдхад, Москва балһснас— ахлгч управленәс, баахн наста инженер Александр Прошин ирлә. Эн инженерии, геологии халхар эс медх юмн уга. Прошин мадниг цуглу- лҗ авад нег дәкҗ иигҗ келв. «Зурһан сард, көдлмшин хөөн, өдрин хо- шад частан сурх, мини һарһхар седҗәх курст орнт» — гив. «Тертн яма- ран курсв?» гиснд, «таднд туста, геологическ»-гив. Көвүд нег-негән хәләҗәһәд, «орнавдн» гилдв. Тегәд бидн, тер курстнь цугтан бичгдәд, сурвдн. Ик туста юмн болв. Бидн һазрин бәәдлиг деерәснь шинждж,, дорнь ямаран зөөр бәәхиг картд бәәсн мет меддг болвдн. Сар күсц болад уга. Бидн «зурмна уул толһа» гидг һазрин өөр, Прошина курст 18

өгсн медрләр бурһудвдн. Зун тәвн метрәс газ һарв. Ташр түүнәс хол биш хотхрт бурһуһан тәвәд сөрснд, дала болен нефть олдв. Тиигәд, мана бригад геологическ партьдан түрүн болҗ Александр Прошинә өгсн медрләр бийән агсҗ, һазр яһҗ шинҗлдгиг му бишәр дасв. «Зур- мна уул толһан» өөр сән гидг бурһудлһ кеһәд, көдлмшинь зураһан ар- вн холваднь күцәһәд оркхлам бидн, мана бригадт коммунистическ күч- көлснә нер зүүлһлә...

— Сән, сән,— гиһәд Аврора Таңгаг келҗәсән чиләһәд келтхә ги- һәд хойрхн үг келв.

— Тер халхарн сән. Эн халхарн му — гиһәд Таңга һаринни хурһ- дан мошкад, хочр хаҗудан селн хәләһәд, тагчг болҗаһад, бидн күч- көлсни үзмҗ бәрсн деерән коммунистическ тоолвр җирһлән эдлхмн гиҗ үгцләвдн.

— Не тегәд юн болв? —гиһәд Аврора өврҗ сурв.

Мана нег күм бидн «килнц» һарһчкв. Сәәхн заңгта гергән җил болен күүктәһинь гертиь үлдәчкәд, талдан нег берлә оралдад йовад йовна. Тернь хойр дәкҗ хәрд һарчкад эн мана күүнә өрк-бүлин җирһл эвдҗәнә. Бидн цуһар келвдн, бичә тиим юм һарһтн, энтн ик ичкевт юмн болҗана гихлә: «хойр эзн зөвтә гихлә, хотн, тана юн керг» — ги- һәд тер дала мөңгтә, күзүн уга тарһн бер альхан ташх, аман бирчил- һх, девн деед юм һарһна. Өмнк залуһасн хойрта, тер бийнь...

— Көвүнә нернь?

— Көвүн— нернь Довдн, баахн күн.

— Гергнь кен гинә?

— Уләш. Довдн көдлмштән хуурмг уга күн. Зуг, ода иигәд ха- жуһаснь салькн хатхад...

— Тегәд би танд юуһар тус күргн гиҗәнәв?

— Та җирһл үзсн багш, мана бригадт ирәд, бүлән цөн үгән келсн болхнь, йир сән болхмн билә...

— Гем уга. Тиигхлә та нанд Довдна герин хайг өгтн, гертнь одх^ ла яах гиҗ меднәт? — гиһәд Аврора Таңгаһас хәрү сурв.

— Күүндә кесн хөөн, хама кеснь йилһл уга болх, бидн цугтан ирнәвди.

— Иртн, Иртн. Оларн күүндхлә нам тохнята болх — гиһәд Авро­ра таасҗ келв.

Хойр хонад, Октябрин ик сән өдр болв. Балһсна күч-көлсчнрин демонстрац цагларн эклв. Физкультурникүдин дару, Таңган бригад, правительственн трибуна өмнәһүр МАЗ машин деер бурһудлһна вышк тосхсн һарч йовна. Трибуна зүн җиврәс, Аврора толһаһан бооҗ йовсн улан шеемг альчурарн ардаснь кесг дайлб. Бригадир үзн таняд, хойр һаран өмәрән суңһад — «Тер зогсҗана, тер зогсҗана»,— гиһәд, көвүд далинь ташад ниргәд одв. Болв Таңган үүрмүд, Таңга кениг таньж. байрлсинь тер заамдан медсн уга.

Өмн өдрәрнь эдн, Довднад хурҗ күр-күүндвр кеһәд амрхм гиҗ күүндсн билә.

Демонстранте һарн, Таңга көвүдтән машин деернь цугтанни са- нанд уга юм келв.

— «Көвүд, мана республикд ик үнтәд тоолгддг күүг, эндр асхн болх мана цуглрлһнд ирҗ байр хувалцтн гиҗ сурхла, юн гиҗ тоол- җанат?

— Сән гиҗәнәвдн — гиһәд, үүрмүднь дегц хәрү өгв.— Зуг, цугтаи одҗ, наар гихм.

— Цугтан боллго — гиһәд Таңга үг батлв. Машинәс бууһад хув- цан хәрҗ өмсәд ирснә хөөн, Таңга — трибун деерәс мана бригадиг Ба­ран дайлҗ мевдлсн кү дуудулхар бәәнәвдн гиһәд, нер усинь күсцднь көвүдт цәәлһв.

Довдна герин күн Уләш, үр күүкдтәһән асхн ирх улсиг түрүн эрг-

2^

19

цднь боорцгта җомбаһар тоохар белдв. Цаадксинь көвүд эврәһәрн, тус-тустан неҗәд блюд кеҗ күүкдиг тоохм билә. Аврора, Үләш хойр, Таңган одсна хөөн нег үзлцәд таньлдчкла. Ода хойрдгч таньлдлһнь. Довдн невчкн зуур сууҗаһад, тендкүрн одхар шиидчксндән, күүкдт блюд кеҗ өгх биш, теслтән әрә бәрәд зогслго орад һарад ормдан су- уж чадлго бәәв.

Аврора һазаһас орҗ ирн —Менд Үләш,—гиһәд, теврҗ үмсәд, ца- асн коробкас икчн гидг, цаһан атхр үстә наадһа һарһад — күүкндчн. Эннь чамд,—гиһәд бичкн ке хәәрцг өгәд,— залучн хама бәәнә? — гив.

— Тер бәәнә,—гиһәд Үләш, Довдниг заав. Довдн юн болҗахиг медҗ ядад, «кен гидгнь болхв, нег болхла, Уләшин төрл экч кевтә»— гиҗ санад, эн өмәрән хойр ишкәд —би эн бәәнәв,—гив.

Таңгаһас бишцктнь, наадкстнь бас тер мет Довдна санси санан толһаднь орв.

— Мини нерн, Аврора,—гиһәд, Аврора Довднта мендләд, алти перота авторучк белглв.

«Энчн лавта Уләшин төрл экч кевтә» — гиһәд, Довдн дәкн нег санв.

Таңга цугтаһинь суулһчкад, бийнь үүдн тал аюта зогсад! — көвүд, эндр мана дунд ик тоомсрта күн сууна, сурһулин багш. Нернь —Авро­ра, манта хамдан сууһад байр хувалцтн гиҗ дуудлавдн...

Көвүд альх ташад босхар седв, Аврора, эднәс түрүлҗ босад, һа- рарн ээмәснь җөөләр дарад суулһсн мет, күцц орм-ормаснь босхсн уга.

— Хәәирмүд мини! Би дала юм келхәр бәәхшив, Байр ирҗ ху­валцтн гиснтн икәр байрлвв. Олна һар деер өсләв. Эцгм арвн доладгчд, Ленина һардврар хаана үвлә бәәшң авла. Дәкәд, җилин эргц үзл уга, Псков балһс сулдхҗ йовад, хортна сумнла харһж гидг. Экм —ишкә терт царцад, намаг хойр дундур сартаһим үлдәчкәд сәәһән хәәсн бол- дг. Хоюрнчн таднла әдл иим баахн...— гиһәд, Аврора улм, улм үрвҗ, үгән зүркни дулаһарн җөөлләд келхлә, баһчудин зәрмнь дораһур чи- рәһән үмгәд, зәрмнь нүднәнни булңган арчв. Довдн... Довдн Аврорин чирәһәс нүдән авлго, Уләшин хаҗуд һоорад, ручкан альхн деегүрн гү- үлгәд сууна... Мини гер-бүлд белг авч ирдгәрн өөрхн элгн» —гиһәд дәкн нег тоолад, седклнь хаврин нарнд хәәлҗәх цасн мет урсв. Довдн эн тустан күчр меекә күн,«иим күүг күндлх, тевчх кергтә —гисн санан Довднд толһаднь түрүн орн, өмнк санҗасн санаһинь көөж һарһв.— Тана бригадин күцлиг кесг дәкж радиоһар соңсад, газетд умшлав. Иим бахмҗта нериг һанцхн көдлмшин үзмжәр биш, туслң бийсинни җирһләрн батлхм бас болҗана. Кедүтн гертә — малтав?

— һанцхн күн,—гиһәд, Довднас бишңкнь келв. «Довдн» би гер — бүлтә—гисәр маасхлҗ инәчкәд, ручкан костюминнь дотр хавтхдан дүрв.

— «Довдниг невчк ааль—жиил һарһад бәәнә гидм» — гиһәд Ав­рора Довдн тал хәләцән тусхахла, тернь доргшан хәләһәд, стол дор орсн деер болад, чикн күртлән улав. Эн үгднь, Уләш чигн ам алдҗ үг келен уга, зуг Довдниг дахад невчк инәв. Уләшин инәдн, тер саамдан Довднд тус болв.

Таңга, Аврорта хойр —нег күндчкәд:

— Үүрмүд, тана даалһврар, бригадт гиҗ өгсн хойр зун арслңгиг, Довдн-а күүкнд белг хулдҗ автха гиһәд экднь, өгчәнәв — болад, Улә- шин өмн бәәсн блюдцд поштин конверт тәвснд, хөр шаху альхд негдж ташлдад, эднә һар атхв. Конверт тер ормдан, нәр чилтл бәәв. Таңгаг белг өгснә хөөн—баһчуд нәәрән кев. Аврора экнәс авн сүл күртл бәәв. Нәәрин чилгчәр Довдн, Уләш хойриг Аврора онц биилхиг сурв. Баһчуд амрад оддцхав. Эн хойр бииләд, Аврорин өөр суув. Аврора Довдна бич­кн күүкиг өвр деерән авад, — эн, эцгтә төләдән хүвтә күүкн, альков, эн күүкнд ду дуулҗ өглтн — гихлә, стол төгәлҗ суусн баһчудин хоолас 20

«Нарн оньдин бәәтхә» гисн дун күңкнв. Нәәрт Аврора, дәкж, үг келсн уга. «Суусн сүүрәрн маңһдур, мини номерт ирҗ цә уутн — гиһәд, Ав­рора цугталань мендләд һарв. Аврориг күргхәр Уләш босв, дарунь Довдн. «Тадн нәәрлҗәтн—бидн һурвн күргчкнәвдн—гиһәд, Таңга үүр- мүдтән келәд Аврориг нәәрәс үдшәв.»

Маңһдуртнь, баһчуд Аврорин номерт цә ууһад, таалмҗин сәәхн үгән күндәд һарцхав. «Хавртан амрлһан авхлари, манад күүктәһән ир- тн. Та хойрин җирһлд, таднта көдлҗәсн бригадин көвүд, цугтан дурта бәәҗ. Би чигн икәр таасвв. Байрта харһҗай» — гиһәд Аврора Довдн, Уләш, Таңга һурвиг гостинцин һазак кирлцән деерәс буулһв.

Нарн хурдндан орҗ йовна. Аврора баһчудин ардас хәләҗәһәд, тедн деегүр теңгриг һәәхәд, «Миңһн йисн зун арвн доладгчд мана эцг- нр Нева деерәс харңһу орчлңгиг иигҗ улалһсн болдг бишв» — гиһәд суусн нарна улан сүүр билртл зогсв.

ДОКРУНА БАДМ

толвт

(Бичкдүдин келвр)

Бая, Эльзә, Кишә һурвн нег уульнцд бәәнә. Тедн хоорндан сән-сә- әхн бәәдг үр күүкд. Өрүнд хот-хоолан уучкад, эн күүкд эрк биш нег негән хәәлднә. Хоорндан эдн ни-негн, оньдин хамдан, оньдин ик гид- гәр таарч наадцхана.

Зуни цаг. Әвртә гидг халун өдр. Бичкдүд һолин көвәд наадҗала. Иигән тедн олн зүсн наадһас авч ирҗ.

Нарна герлд гилвкҗ ноһан ширтә «Волга» машиһән бичкдүд эрә- синь таг кеҗ эрәд, хойр-һурв эргүләд йовулад оркв. Эрвәкә эрәтә сииц бишмүд өмскдг, толһа деернь балм улан альчур боосн бичкн күүкиг бас көл деернь босхв. Наадһан нег һартнь тедн бичкн нәрхн бура бә- рүләд оркв.

«Туһлч» гиҗ терүнд күүкд нер өгв. Ода күүкд нимгн цаһан резин наадһа һартан бәрв. ТернЬ — туула. Терүнд дотрнь үләҗ ки орулад, бас көл деернь зогсаһад оркцхав. Ахрхн бичкн сүүлтә, дердәлдсн серт- хр ик чиктә, тесркә урлта, йоста гидг туула!

Бичкдүдиг иигәд наада бәәтл, нег юмна дун әрә соңсгдв. Шуугад наадҗасн үүрмүд юуна дууһинь сәәнәр медҗ чадҗ бәәхш. Негт мисин бичкн кичгин дун чигн болҗ медгднә, негт талин чигн дун болна. Бо- лв, тер дууһар һурвн үр күүкн икл гидгәр соньмссн бәәдл һарв.

Уй, тадн соңсвт? — гиҗ Бая, икл гидгәр өврмҗ кесн бәәдлтәһәр үүрмүдәсн сурв.

— Соңсл уга! Юмб? Мис болвзго? —гиҗ Эльзә, Кишә хойр зерг гилтә адһцхав.

Мисхл хоорнд гилтә һурвн үүрин хәләц нег-негнләһән зөрлцв.

Эльзә дорак урлан имкрҗ зууһад, үүрмүдүрн хойр ик хар нүдәрн ширтҗ хәләв. «Тагчг бәәх кергтә, чиңнх кергтә» —гисн докья өгв.. Болв, тагчг бәәхән, чиңнхән бичкн үүрмүднь эврән бийснь чигн медә бәәнә.

Одак әрә соңсгдсн дуунла минь ода чигн һарад көөлдхәр седсн мет, Бая барун көләрн өскәлдәд, мел тагчг болад одв. Күүкн хойр һа- ран сарсалһад, әрвҗго өвәс гиһәд зогсжана.

Кишә бас үүмәтә бәәнә. Нег көлән тер өргс-гиһәд, минь ода һарад гүүхдән белн болчксн дүртә.

Цөн мисхл өңгрв. Бичкдүд ормасн төрүц көндрҗәхш. Нег чигн күн үг келҗәхш. һурвн үр күүкн нег-негнүрн ширтҗ хәләлдәд зогс­жана.

21

Дарунь тедн ормалдад, иигән-тиигән хәләлдв. Төрүц юмн үзгдхш. Чикән өгәд, энд-тенд һарсн ә-чимә чиңннә. Одак дун дәкж соңсгдҗахш. Басл һацата...

— Мисин дун эсий? — гиҗ Бая үүрмүдләһән дәкн зөвчлв.

— Нанд бас тиигҗ медгдв. Зуг альд мәәльҗәх? — гиҗ Эльзә алңһтрв.

— Кемр мисин бичкн кичг болхла...—гиҗ Кишәг күтц келәд уга бәәтл, одак дун дәкәд соңсгдв:::—мә-у...

— Уй, соңсвт? — гиҗ Бая адһв.— Мис!

— Мис, лавта! — гиж Эльзә байрлв.

— Кенә мис болхв? Энчнь нам эзн уга, мисин бичкн кичг болвз- _г0? — _гиж Кишә санань зовв.— Х₽әмнь, хәәмнь, энчн өлсж чигн бәәх. Эндр ямаран ик халун бәәнә. Терчнь ундасж чигн бәәх. Хәәһәд олҗ авх кергтә,— гиҗ Бая селвг өгв.— Болв, альд мәәльжәнә гихв...

Эльзә хаҗугшан ширтҗ хәләһәд, үүрмүдүрн барун һариннь хум- ха хурһар завдв. «Тагчг бәәх кергтә, чиңнх кергтә» гисн докья өгв. Тиим тоолвр Кишә, Бая хойрт чигн орв. Альд мәәльсинь медҗ авх кергтә-болв.

Хойр-һурвн минут өңгрәд одв. Бичкдүд чикән өгәд, энд-тенд парен ду чиңнәд, тагчг зогслда. Болв, одак дун дәкж соңсгдхш. Зуг хая-хая, «чамд юмн соңсгдхший?» гисн хәләцәр, тедн нег-негнүрн ширтҗ хәләл- днә. . _

Эднә наадҗасн һазрас ик хол бичкн судл һол үзгднә. Ьулгудас һарсн киитн цегән усн шор-шор гиҗ гүүҗәхнь соңсгдна. Дарунь һол талас хойр шоодра нисж аашснь үзгдв.

Негнь өмнхн нисж йовна.

Түрүңк ик шар шоодра, бичкдүд тус күрәд ирв. Ода тер, мел нег ормдан гилтә, хойр-һурвн эргц кеһәд, нисәд оркв. Хойрдгчнь-арднь ни­сж йовснь болхла, наадһасин өөр, цаһан элсн деер буув. Ода түрүңк ик шар шоодра бас түүгән темцв.

Дарунь тедн өсрлдәд, нег ормдан нисҗ-буулдад наадцхав. Болв, удсн уга, хойр шоодра дегц бослдад, «з—з—з» гилдәд, наадһас деегүр цөөк эргәд нисчкәд, дәкн һолур нисж одв.

Бичкдүд ода бийнь мел тагчг зогслда. Энд-тенд һарсн ә болһниг тедн төрүц алдҗахш.

Үр күүкдт минь одахн наадҗасн нааднь төрүц мартгдв. Наадһас ода элсн деер көлврлдәд кевтцхэнә. Ик цаһан оон барун хәврһәрн һазр шүргәд кевтнә. Улан, цаһан хойр ширтә резиһәр нәәрүлж кеер- үлсн така чигн хаҗугшан унҗ. Бор нуһсн чигн, ик цаһан һалун чигн көл деерән зогсҗахш.

Минь одахн үләҗ, дотрнь ки орулсн нимгн цаһан резин туулачигн, ода дотрк кинь һарад, барун хажугшан киисҗ.

Зуг, дел сүл хойринь шар торһн цацгар кеерүлсн хоңһр һалзн мөрн дөрвн төгәд углсн доек деер омгта бәәдлтәһәр зогсжана. Э-э, тер тошисн ширтә «Волга» машин бас зогсжана.

Көк ширтэ автобус чигн уралан гүүхдән белн болчкен бәәдлтә үзгднә. Энд нань чигн наадһас бәәнә. Болв, үр күүкдт ода наадһасар төр кедг цол уга...

Тедн ода бийнь чиңнлдәд бәәнә. «Мә-у» — гисн дун дәкҗ соңсгд- хш. Бичкдүд, эидәс хол биш, һолин көвә көөҗ урһсн баг шарлҗнур хәләлдв. Шарлжна ца захд, өндр-өндр хулен чигн ораһарн геклдҗ на- адна. Бичкдүд, өвснә бүр әрәд, уралан йовад йовна. Хулсна көндрлпн бас нааран өөрдсн болад йовна.

Күүкд бас нег баг шарлҗ давад, һарад одцхав. Хулен ода көндрд- гән уурв. Үүрмүд сүл көндрсн хулснур ширтж хәләлдәд, шарлҗнабүр әрәд йовадл йовцхана.

«Мисин кичг болхий, угай?» — гиҗ тедн дотран үүмж иовна. Шар-

22

лжиг һатлад, күүкд хулснур орад ирв. Ода тотхад зогсчкад, хулен до- траһур өкәлдәд хәләҗәнә.

Бүтү хулен дотр нег юмна ә соңсгдсн болна. Болв, юнь медгдхш. Бичкдүд дәкн уралан йовб. Дарунь хулен заагт нег цаһан юмн цәс ги- һәд одв. Өөрдәд ирхлә... бичкн һав цаһан ноха һазр тееһәд малтҗана.

Күүкдиг үзчкәд, тер әәв-яһв, малтҗасн нүкән хайчкад, цааран һарв. Дарунь тер ботр-ботр гиһәд, һолин көвәһәр цааран хәләһәд, хат- рад йовад одв. Басл һундлта юмн болв.

«Мә-у» гисн дун дәкҗ соңсгдад уга. Кемр ода зуг негх чигн мәәль- сн болхла! Күүкд терүг дарунь олад авчкх бәәсмн.

Бая, Кишә, Эльзә һурвн шарлҗиг утднь болн көндлңгднь көөһәд. йовад оркцхав. Хулһнин нүкд үзгднә, то-томҗ уга олн хорхас харһна. Улан, цаһан, цоохр живртә сәәхн-сәәхн эрвәкәс чигн нислднә. Болв, мисин темдг уга...

Шарлжнас хол биш машинә хаалһ һарна. Ода терүгәр ардан терг чирсн трактор күр-күр гиһәд, йовҗ йовна. Тракторин тачкнсн әәд тө- рүц юмн соңгсгдхш. Болв, күүкд чикән өгәд, чиңнә йовцхана.

Минь эн цагла «мә-у» гисн дун дәкн соңгсгдсн болад одв. Ямаран һацата гинәт! Кемр эн трактор эс йовсн болхла, мисиг альд мәәльсинь тедн медчкх билүс! Мисин кичгиг үүрмүд мел дарунь олад авчкх бә- әсмн.

Болв, удсн уга, трактор давад һарад одв. Бичкдүд шарлҗиг дәкн нет керчҗ һатлв. Ода тедн һолур шидрдв. Усна көвәһәр өөрдәд ирхлә, өндр шарлҗна уңгд нег бичкн юмн цәәҗ үзгдв. Негт тер хуучн кенчрин чигн бәәдлтә, негт цаасна чигн дүр һарна.

Күүкд үкс гиһәд өөрдәд күрәд ирв. Юн бәәҗ гиҗ саннат? Мисин кичг!

Эльзә, Кишә, Бая һурвн басл әвртә гидгәр байрлцхав. Мисин бич­кн кичгәр тедн ик гидгәр өврмҗ кев. Тернь болхла, ор һанцарн тагчг .кевтнә.

Терүнд күүкд басл санань зовв. Иим халун өдр тер ик гидгәр ун- дасжах зөвтә. Ташр деернь, өлсҗ чигн бәәх зөвтә.

Бичкн мисиг һурвулн аарглад зогсчкад, сән гидгәр шинҗләд хәлә- жәнә. Тернь бөгдиһәд, ә чимән уга кевтнә. Санхд, хойр нүднь шиңкән ээгдсн болх бәәдлтә: әрә колң-колң гиҗ хәләнә.

Генткн серл орсн кевтә, кичг жөөлн нәрхн, дууһар мәәләд оркв. /Дарунь тер өндлзәд босв. Көлмүднь сәәнәр батрад уга.

Ода тер, дәкн нег мәәльчкәд, бичкн көлмүдәрн котр-котр гиһәд, мальҗһлзҗ ишкәд йовҗана. Үр күүкдт ямаран ик байр болв гинәт!

Мисин кичг бичкн нәрхн ут улан келәрн хойр оочан селн долаһад оркв.

— Энчн ундасҗана,— гиҗ Эльзә зовв.

— Энчнь өлсҗәнә,— гиж Кишә бас өр-өвдсн жөөлн дууһар келв.

Бичкн мисиг һурвн күүкн наадһасурн авч ирв. Терүнд үүрмүд шар- лҗар сүүдр кеһәд оркв. Дарунь тедн консервин халад үс авч ирв.

Халаг Бая мисин амн тус тәвв. Болв терүнд үсн бәәхинь мис мед- җәхш: тер ода чигн генн. Халаһур тер, нам, өөрдхәр чигн седхш.

Ода үста халаг Бая мисин амн тус бәрв. Терүнә толһаг Эльзә үс- нүр арһул өкәлһв. Болв тернь, халаһас әәжәхмб-яһҗахмб, төрүц, өөр- дхәр седхш. Ода тер Эльзән һартас мөлтрхәр хооран цухрв.

Мисиг дәки өкәлһәд, үсиг күүкд урлднь күргәд оркв. Урлнь киитн юмнд күрхлә, чочв-яһв, кичг дәкн мөлтрж һархар чирдәглв. Болв, ти- игә бәәҗ, үснә амт авсн бәәдл һарв. Ода тер үсиг экләд бичкн келәрн чал-чал гиһәд долаҗана.

Цадад авчкад, одактн нам сергсн бәәдл һарв. Ода тер нам кевтхәр чигн седҗәхш. Сүүдртән бәл уга, мәәзң-мәәзң гиһәд, эргәд йовад бәәнә..

Шин олҗ авсн мисин кичгиг үүрмүднь Баяд өгхәр шиидцхәв.

23

Болв, мисд ямаран нер өгхинь үр күүкд хамдан зөвчлҗ күүндв. Күзүн- дән болн хойр нүдн деерән хар-хар толвта төләднь терүнд «Толвт» гиҗ күүкд нер өгцхәв.

Толвт әвртә гидг түргәр өсв. Хойр-һурвн сар болсна хөөн, тер зөвәр хурдар гүүдг болв. һәрэдхләрн йир һавшун. Худл келҗ’ биш терунд эрдм дасхднь Бая, Эльзә, Кишә һурвн ик гидг килмҗ өгцхәв.

Нәрхн буран үзүрт тедн ут гидг кирвцн утц уяд оркдмн. Утцна үз- үрт, ташр дам, цәәвр өңгтә кенчрәр хулһнин дүр һарһҗ кесн бичкн на- адһа бооһад оркдг бәәсмн.

Бураһас бәрчкәд, наадһаг өмнәһүрнь чирәд гүүлгәд оркхла, Толвт парад көөлддг билә. Күцәд ирхләнь, наадһа тедн хаҗугшан эргүләд, негт барун бийәгшән, негт зүн бийәгшән, угзрҗ татад, улм хурдар чи- рдг бәәсмн. Толвт дахлдн эргәд оркна.

Наадһаг күцәд ирн гихләнь, делтрүләд оркхла, мис улм шилтҗ көөлддг бәәсмн. Зәрмдән наадһаг тедн генткн өөдән өргәд оркдг билә. 1ер цагт Толвт дахлдн һәрәднә.

Тегәд чигн әвртә шамдһа, гиигн цогцта, ташр деернь, дадмг мис болҗ өсв.

Җил өңгрв. Толвт җөөлн, бавһр нооста, нәрхн ут сүүлтә сәәхн гидг мис болв. Күзүнднь бәәх цаһан-цаһан толвснь, негл хоосн, зөрц кеерүлхәр уйсн буһу!

Сахлинь хәләлтн! Ут-ут цаһан килһс оочиннь хойр тал серсәлдәд бәәнә. Көлнь болхла... йоста гидг хан һәрдин хумсн!

Кемр бийднь күн хот өгхлә, Толвт эрк биш нүдән таг аньчкна. Худл келҗ биш, мис цуһар тиим. Хот идсн цагтнь нүдән аньдгинь теднд күн сурһхш. Теднә заячни-тиим. Толвт бас. Хотан идчкәд, нүдән тер мел, тер дарунь секәд оркдмн.

Дәкәд болхла, Толвтиг ямаран цевр-цер гинәт. Хойр өмн келәрн аман селн арчад, бийән даңгин цеврләд һардмн.

Басл ухата, бас дадмг мис болҗ өсв. Өдрт тер хотн дотр амрад кевтнә. Таварлад, дөрвн көлән җииһәд, утдан сунад, хорҗңнад унтад кевтнә.

Зәрмдән суняһад, элкн нурһн хойран нарнд селн ээһәд, улм таварл- лна. Тиигҗәһәд, босад, хойр ар көл деерән сууһад, өмн көләрн чирәһән арчна.

Эзән тер харңһу сөөһәр чигн таньна. Баяд басл дурта билә. Кемр терүг бий талнь өөрдәд оркхла, Толвт көлләнь шүрглдәд нааддг бәәс- мн. Кемр, тер цагт нурһинь эс гиҗ толһаһинь иләд оркхла! Мис улм эркләд, улм шүрглдәд, нурһан хоталһад оркдмн.

Толвт зәрмдән кевтчкәд, дөрвн көләи өөдән кеһәд, Баяла наадхар белдәд авчкна.

Ора болад ирхлә, Толвт нам суудмн биш. Асхн ора болад ирхлә, хойр чикнь заядар өрггдәд бәәдмн.

Терүг хулһн бәрхдән ямаран һавшун гинәт.

Зуг негл лавлҗ һәрәдхлә — болснь тер.

Хулһниг тер ямаран чигн харңһуд үзнә. Ташр хулһниг тертн үн- рәрнь меднә. Сөөд терүнә чикнь сонрдад, нүднь хурцгдад одна. Тадн Толвтин нүдиг харңһу сөөһәр, хулһн гетҗәх цагла хәләлт. һал һарад бәәнә! Терүнәс йир ямаран чигн хулһн зулҗ һарч чаддмн биш.

...Нег дәкҗ асхлад, орахн, Бая гер дотрас һарч йовла. Хәлән ги- хнь, Толвт —коридорт мел тагчг зогсад бәәнә. Медгдҗ одв: хулһн гетжәнә.

Бая тагчг доран зогсв. Негт тер мисүр хәләһәд, негт коридорин шуһуһур хәләһәд зогсад бәәнә. Тиигҗәтл, Толвт, генткн, чикән күлмил- һәд, улм саглсн дүр һарад одв. Ода тер, нурһан хоталһс гиһәд, уралан арһул, цев гиһәд ишкәд оркв.

Сүүлнь полла мел наалдад одҗ. Барун өмн көлән җисүләд, уралан ке- 24

әд ишкчксн, зүн өмн көлән тер әрә өргәд оркҗ. Санхд, минь ода бас нег ишкдл кехәр бәәнә...

Әмсхл ирвәс, чикнь улм күлмиһәд, нурһнь улм хотаһад, сүүлнь улм чиргдҗ, улм утдсн бәәдл һарад йовна. Терүнә хойр нүднь болхла шатҗана!!!

Ода тер дәкн нег цев гиҗ, арһул уралан ишкәд оркв. Бая шуһуһур хәләнә-хәләнә. Болв төрүц юмн үзгдхш. Күүкнә хәләц дәкн Толвтур тусв. Мис улм саглсн бәәдл һарад йовна. Ода тер дәкн нег ишкдл кев.

^Терүнә ишксн ишкдлинь шинҗллт. Цогц-махмуднь сорнцар соргд- сн болҗ медгднә. Мис арһул җивәд, нег чигн ә угаһар, чееҗәрн ура­лан зүткәд йовна.

Бая нам кииһән авхдан әәҗәх бәәдлтә. Толвтас тер нүдән авчахш. Мис ода дәкн нег уралан ишкхәр белдәд авчкв.

Барун өмн көлнь саак кевәрн өргәтә. Зүн өмн көләрн батлс гиһәд ишкәд оркҗ. Ода нам сүүлнь биш, чееҗнь чигн полла наалдад ирв. Күзүнь улм сунсн бәәдл һарад одҗ. Нүдән тер төрүц чирмдгән уурв.

Бая икл гидгәр үүмсн дүртә, болв байрта бәәнә. Кинь заядар дав- хцад бәәнә. Күүкн ода хулһниг мислә нам хамдан гетҗәх дүртә.

Шуһуһур Бая дәкн нег хәлэв. Терлм... хулһн!

Шуһуд овалһата боднцгин цааһас бичкн бор хулһн нааран һарад аашна. Дарунь тер, өөдән давшад, боднцгин тус ора деер һарад зогсв. Хулһн энд-тендән хәлэчкәд, ар хойр көл деерән нохачлҗ суув. Ода тер хойр өмн көләрн селҗ аман арчҗана.

Толвт болхла!.. Эн нам кииһән авдган уурсн дүртә.

Болв, хулһн ода чигн хол. Кезә, ямаран һазрас һәрәдхән тер медә бәәнә...

Хулһн дәкн цоңнад энд-тендән ормадад хәләчкәд, хойр өмн көлән хәәчлҗ наадв. Дарунь тер нааран һәрәдәд, ик улан боднцг деер суу- һад оркв. Хәләхлә, боднцгин нег бийнь зөвәр ик шархта: хулһнин көдлмш.

Хулһн ода өмн көләрн гиҗгән экләд мааҗв. Минь эн цагла мис дәкн нег җивәд, бас нег ишкдл кеһәд оркв. Хулһн болһаҗахш. Удсн уга, хусгдсн дууһар җиигчкәд, тер улм нааран буув. Дөрвн-тавн бодн­цг давад һарчкад, экләд нег бор көрстә боднцг мерв.

Хортн гидг — эн! Худл келҗ биш, Баяд тиим ухан орсн уга. Терү- нә тускар нам ухалдг цол чигн уга.

Мис улм хавтаһад, цогц-махмуднь полла улм негдәд йовна. «Нә юн болна, йир яһна» гиҗ Бая үүмҗәнә.

Хулһн дәкн һәрәдәд, улм нааран һарв. Хойр өмн көлән хәәчләд наадҗаһад, дарунь тер шовһр хоңшарар нег хәврһән мааҗв. Дәкәд,. альвлв яһв, дор ормасн тер генткн усхад, цааран һәрәдв. Дарунь дәкн нег хусгдсн дууһар чишкчкәд, дәкн һәрәдв, нааран хәрү бууһадаашна. Толвтиг тадн ода хәләлт. Матьхр хумсднь полин моднд нам шигдәд орҗ йовх бәәдлтә. Нүднь саак кевәрн шата. Өмн хойр көлньзерг уралан җиигдәд одв. Ууцарн хооран цухрҗ зогсҗана. һәрәдхәр белн болчксн- дан шаху.

Бая нег ормдан әрә зогсҗ бәәнә. Чееҗнь көөргдәд ирв — кииһән авчахшлм! Күүкнә барун көлнь невчк өрггдәд одҗ. Хойр һаран тер сарсалһс гиһәд зогсад оркҗ.

Хулһн улм өөрдв. Боднцгин наадк бийд ирчкәд, хоңшаран тер дә- кәд хәврһән мааҗв.

Ода тер хол биш...

Дәврх цаг болчкв. Болв, Толвт ода бийнь белдә. Ода тер дәкн нег арһул ишкхәр белдҗ йовна. Эннь сүл ишкдл боллта. Цааранднь... цаа- ранднь болхла һәрәдх зөвтә. һәрәдсн хөөн —хулһниг тер әмдәр тәвҗ үзәд уга. Тегәд чигн Бая ицлтә, ик гидг байрта бәәнә.

Болв, күүкн дотран зөвәр үүмәд бәәнә. Басл җилвтә юмн. Баян

25-