бичгдҗәв. Сән һарц үзүлсн экд колхозин болн школын тәрә тәрлһнд олзлгдв.

Сурһульчнр багцд, һарудт, садт, көдлсн деерән селәнә эдл ахун ма- шидин механизм дасҗ, трактор, комбайн, нань чигн машид эврсән за- лдг дасцхав.

Көдлжәх сурһульчнр өмссн хувцндан, хондг палаткдан, хот уудг бәәрндән, килмҗтә эзнә хәләцтә, олнд үлгүр болм ахута бәәцхәв. Эд- нә иигҗ көдллһн хаҗуһин әмтст сән үзмҗ болв.

Олнд туста үүлдвр кесн бригадин члед, Кавказин сәәхн һазр — ус һәәхҗ экскурст йовцхав...

Әмтн көдлмшәсн сулдсн, асхн орахн талан диилсн цаг. Колхозин правлен бәәрлдг герин өмн әмтн хурҗ. Улан балмар өңглсн, эргүләд тугмуд делсксн трибун деер арв һар күн зогсҗана. Республикәс болн раионас ирсн элчнрәс нань Сельсоветин болн колхозин һардачнр тенд бас бәәцхөнә. Колхоз цагасн өмн эн җилин һуйр белдлһнә, ноос кирһл- һнә, махна болн үсн —тосна зура күцәлһнә туск байрт нерәдгдсн ми­тинг энд болҗана.

Цөн күн үг келснә дару, колхозин ахлач Босха Ялмтаевич босад, багш Ноһала сурһульчнрин бригад чадмгар бүрдәҗ, колхозд яһҗ то- дрха дөң болсна тускар келв. Хамцңһу альх ташлһар таасҗ терүнә үгиг әмтн соңсҗ давулв.

ЭРНҖӘНӘ КОНСТАНТИН

Эс таарсн зүркд.

«һ а лан х ад һ л» гидг романа 2-гч дегтрәс.

— Күн —• күүнә седкл, заң өвәрц болхла, хойр зүркн таарҗ ханьц- на гидг күчр юмн бәәҗ. Цаста гидг күүкндчн седклм тусчкад, хойр җил үлү гилтә седклиннь сүүдр болҗ өөрнь дахвв.

Дурни тускар келәд-кевшәд йовсн үгмүдән цуглулхнь—тер күүкнә цогцас ик болхмн. Терүнд нерәдәд бичәд бәәсн бичгүд, шүлгүд, дуд цуг­лулхнь нанас өндр болхмн.

Тиигәд келәд-кевшәд, келклдә йовҗ аш сүүлднь үгинь авлав. йосн- дан... Эврәһән гиһәд санчклав... Хойр зүркн йосндан холвлдҗ одла.

Көгшн эцгм тер күүкн, ма хойрин зург үзчкәд: үкхәсн өмн чини келен күүк үзнәв, — дахулад авад ир,хәләнәв, таньлднав, йөрәнәв ги- һәд оньдин келәд бәәхләнь: санам зовад, седклинь тевчәд авч ирҗ үзү- лх болҗ амн үгән өгләв. Күүкнлә бас үгцчкләв.

Зуна каникулд Элстд ирәд эн зөвән келхләм, мана ик ахлач эв- рәннь көлглдг гиигн машиһән өгв.

Тегәд Тавна Бадм шоферта хоюрн селвлцәд, орчлңгин йосн, өөрдин заң гиһәд күүкнә эк, эцгиннь седклинь тевчәд: нег бүкл хальмг цә, хо­йр зать, нег шил коньяк әрк, кампадь, балта авад һарвдн.

Асхн гү тәвхин кемд «Көк булгар» орад — күүкән дахулҗ авч ир- хәр йовнав. Ода эс авч ирхлә, намрлад хәрү сурһульдан йовхмн. Сур- һулинь төгсәчкәд тегәд «күн» болхар шиидләвдн. Танд үзүлхәс оңдан уха ухалҗахмн угав. Нег аюднь тер күүкнәннь эк, эцгләнь таньлднав_г белгән авад йовҗанав гивв. Эцг, Муузра, Цаһан цуһар мини зөвт багтҗ байр кецхәв.

— Не, менд йов! Күүкән дахулад авад ир, шинҗлий. Таасгдад бәәхләнь үсинь хуваһад чигн оркх улсвдн... «Үзәд таняд ирхлә, үзм— шикр болдмн»... Эн зургтан гем уга бәәдлтә, ямаран заңгтаһинь яһҗ 40

медхв, бурш бас сәәхн улан дүртә, идәнь һашун болналм... гиҗ Цаһан бергм шоглҗ келв.

Нарн суухин алднд Тавн, бидн хойр хооран һарсн хуучн «поштин хойр төгән хаалһар» һарад гүүлгвдн. «Цаһан элснә» экәр көмрәд орҗ йовхла:

— Бата, өмн бидн арат гүүҗ йовна! Тусхвч? гиҗ Бадм эрг-ург үр- глҗ йовсн намаг чочаҗ серүлв.

Шар хулсна толһан бәәдлтә, бависн килһтә сүүлән хойр талан селҗ хаяд, арат машинә шамин герләс дальтрл уга гүүҗ йовна. Өөрән бәә- сн хойр амта хавал авад хойр чавгинь эркәһәрн дарад таттчкад, барун бийдк терзәр һарһад төвлв... Бадм машинәннь гүүдлинь чаңһав, арат өөрдәд одв, хумха хурһн, дундк хурһн хойрарн чавган селн дарад ор- кв, таш-таш гиһәд бууһин утан, арат эргнд бүргсн шорала хутхлдад будьһрад одв. Бадм машиһән тогтнулв. Шамин герлд нег юмн шоваҗ үзгдв. Бадм гүүҗ одад сунад унҗ одсн аратин ар хойр көләснь өргәд чирәд авч ирв.

— «Хаҗ алснчн сән болв, кергәр йовҗ йовсн залу күүнә өмнәһәр арат хаалһ керчәд һархла, эс гиҗ күрн хуцхла, му йорта юмн гиҗ ке- зәнә йорлдг бәәсмн» — гиһәд Бадм тәмкдән һал кеҗ авад машиһән көндәв.

— Ода чини санан керг— үүлчн күцх йоста, сән хадг бәәҗч—■ гиҗ Бадм бахтв.

— Нанла Цаста йовсн болхнь яһна-һәәвһә мергн күн бәәҗ гиҗ бас бахтх билә гих санан орад, Цаста өөрм сууһад инәҗ йовсн болад одв.

Удл уга «Көк булгин» өмн кецд бәәсн маштг цаһан шавр геринһа- за ирәд зогсвдн. Зелин өөр кевтсн хойр үкр машинә герләс үргәд босл- дв. Шавр герин үүднд хуучн ширдг делгәд унтсн герин эзн—Цастан эк эцг хойр чочад босцхав...

Бидн машинәсн бууһад, мендләд өвгнә өөр ирәд зогсвдн. Зуни цу- нцг сөөд Цаста эднә өөр һаза яһҗ эс унтсмб?.. гих ухан орад одв. Герт унтсн болхла машинә дуунд серәд, маниг тер терзәр хәләҗәдг болх гиҗ санад тер терз тал чиңнхнь, күмн ә һархш...

Маниг хальмг улсинь лавтнь медҗ авад, өвгн дотран санҗана: күн болсара мини герин һаза иим эврән гүүдг гиигн машин ирҗ зогсад уга... Эдн хооран, район тал йовҗ йовад, хаалһ алдад ирҗ йовна гидг эн. Өдрәр ирсн болхнь яһна, мана һаза зогсҗасн маши әмтн үзх билә. Ода эднә машин деернь сууһад эдниг чик хаалһднь орулчкад ирлһтә.

— Залус, хооран «Баһ-Дөрвд» орҗ йовтн? гиҗ өвгн Бадмас сурв.

— Уга, нааран, тана тал ирҗ йовнавдн, ирәд бәәсн һазрм — бидн эн — гиҗ Бадм тәмкдән һал орулв.

Дөч һарсн наста шофер Бадмин нарнд чүүклтдәд бәәсн шар улан чирә өвгнд хустгин герлд тодрха үзгдв.

Өвгн зөвәр уха туңһаһад тагчг болҗаһад:

— Герт ортн! Эмгн, цә чан! — гиҗ дотр өмсдг цаһан бөс киилг — шалвр хойрта маштг хар өвгн сәәрән мааҗн бәәҗ утар татад эвшәҗ келв.

Манас үргҗ босад, тедүкнд зогсад, арваҗ одсн үсән ясад зогсчасн эмгн, шавр герүр орв. Дарунь «улс» гиһәд харңһу шавр гер шамин ге- рләр дүүрәд одв.

Мини чикнд эмгн гүңгр-гүңгр гиһәд күүнлә күүндсн болад бәәнә, Серүн шавр герт көшгтә орн деерэн санамр сунад унтсн Цастаг экнь серүлҗәнә... Адһн-шидһн хувцан өмсҗ бәәдг болх. Атхр үсән яс- җадг болх.— «Бата, менд! Мууха оратҗ, ирвч?» гиһәд Цаста герәс яр- лзад һарч ирх —гиһәд хаҗугшлад, нуднәннь булңгар герин үүдн тал медмҗ уга хәләһәд бәәнәв. һарч ирсн уга... Өвгнлә ду һарчасн Бадмин көл ә уга ишкәд орквв.

41

Бадм машин тал одв, машинә үүд таш гилгэд ардан хаачкад:

— Аав, таниг зах кеҗ өмстхә гиһәд эн арат хаҗ аввдн,— гиһәд үксн арат авч ирәд өвгнә өөр хайв.

Терзәр һарчасн шамин герлд шар арат көк болҗ үзгдв.

— Харңһу сө гүүҗ йовсн арат машин деерәс хаҗ авдг арһта залус бәәҗт! — гиҗ өвгн өкәһәд аратин зо илв. һурвулн герүр орвдн. һазр йоралта маштг шавр гер дотркиг цердәр цәәлһәд йоралинь шалдад, до- щилһәд оркҗ, киит урсад омун һазрин үнр һарад одв.

Цастан орн, герин эре дахулгдад ясгдҗ, оошг зүстә намчта кенчр бүркәлтә. Хатхмрта һадрмуд өмсгсн хойр дөрвлҗн дер давхрлата, дее- рәснь сернҗләр бүркәтә орн җавдаһад бәәнә. Эн орн деер күн унтх биш, нам өцкүлдүр күн көндәсн бәәдл уга... Орн тус эрст Цастан өмс- дг хойр-һурв бишмүд хадаснд өлгәтә, урднь мини таньдг барта күрң шеемг альчурар бүркәтә.

Намаг ирхинь медә бәәҗ, хамаран одсн болхв? Намаг күләһә бә- әҗ тесҗ чадад, манла зөрлцәд Элст орад йовҗ одсн болхий?.. гих ик олн зүсн ухан орад одв. Өвгн, Бадм хойрин күүндә чиңнхәр седсн бий- нь болхш, Цастан орн тал заядар хәләгдҗ одна...

Эзн эмгн бичкн хәәстә цә авч ирәд көөд харлад бәәсн һурвлҗң тәвц деер тәвәд, тослад самрв, хаҗуднь бичкн хона деер ааһс тәвв.

Бадм нанта нүдәрн күүндчкәд ә уга һарад машин деер бәәсн мини чомда авч ирәд секәд: өндр шилтә коньяк, цааснд оралһата кампадь, нег бүкл хальмг цә һарһад —эн көвүн танд авч ирсн белг — гиһәдтәвв.

Өвгн шилтә әрк тал хәләһәд сахлан иләд, эмгн талан хәләһәд—эн үгин утхинь медҗәнч? Эдлҗ болх хотий, аль угай? —гиҗ дотран келв.

—■ Тиим юмн бәәх билә, цаг биш цагла! гиҗ эмгн санад хәәстә -цәәһән хурлзулад зөв эргүләд хойр-һурв самрад оркв...

— Би тана Цастала хамдан сурһуль сурч йовлав. Эндәс одснас нааран эндр өдр күртл үүрләд йовнавдн. Эн зун сул бәәсн деерән эк, эцгләрн, төрл-саднларн таньлдх болҗ үгцләвдн. Би тиим әәмгә Телү- шә Бата гидг күмб — гиһәд цугинь цәәлһҗ келәд: «Орчлңгин йосн, өөрдин заң, күндин йосн» гиһәд хавтхасн хойр зать һарһад хойраднь бәрүлҗ өгвв.

Өвгн затиг эргүләд хәләһәд:

— Кесгәс нааран энүг үзәд угав’ — гиһәд үнрчләд өмнән тәвчкәд, эмгн талан хәләһәд мусхлзв...

Бадм шилтә әркин бөглә авад һурвн цөгцд кеһәд, түрүн цөгцинь өвгнд бәрүлв, өвгн цөгцән бәрҗәһәд:

— Не, хәр дүүнр: Ут наста, Бат кишгтә, Кен ахан күндлҗ, Кенз дүүнрән өкәрлҗ, Кесн, күцәснтн Кемтг уга болҗ, Сансн кергтн күцҗ Сәксн бурхдтн евәтхә!...

гиҗ йөрәһәд цөгцтә әркиг нег амар эдләд оркв.

«Сәксн бурхднь» бәәтхәл, сансн санам күцхлә болх! — гиҗ дотран санн:

— йөрәл бүттхә! гиҗ Бадмиг дахулҗ келвв.

Өвгн агсрад, аман бирчилһәд, цөгцән хәләҗәһәд:

— Иим догшн чаһр бас бәәдв? гиҗ сахлан ясв.

— Эн көвүнә хол балһснас авч ирсн чаһр, иим арз әдл агта болна гиҗ Бадм шоглад эмгнд кеҗ өгв.

Би Бадмин шог дахулад айстан Цаста яһла? гиһәд сурчкв. Тер

хоорнд Цастан дү көвүн Араша орҗ ирәд орн деер суусн бәәҗ. 42

— Цаста ардк хотна нәәрт бәәнә — гиҗ көвүн хәрү өгв. Дотр би­йм «кирд» гиһәд одв... Көвүг дуудад кампадь, балта авч өгәд, таньл- дв. Көвүн маши һарч хәләхәр зөв сурв. Арашата хоюрн машин деер ■одад күүндхләм: Цаста альк хотнд, юн нәәрт бәәхинь келәд, машиһәр юдад дахулад авч ирх болв.

Бадм, Араша хойр зөвәр удан болҗаһад — йовхшив, гинә! — гиҗ Араша һурнисн орҗ ирв.

— Чамаг эврән эс йовхла, юмн болдг бәәдл уга. Манас усхад, оо- ляд бәәнә... гиһәд Бадм машинәннь руль теврчксн гөлиһәд киитрксн бәәдлтә сууна.

«Манас усхад, ооляд бәәнә!» гисн үг зүрким зөг мет хатхад оркв. Бәәсн бийм ирвәтрәд, бизһм көдләд менрәд, һундл төрәд одв. Мадна күүндә соңсҗасн өвгн, таңнаһан ташад, толһаһан зәәлчкәд, һанзан һарһҗ авад тедүкн бәәсн зуухд һал түлҗәсн эмгң талан йовҗ одв.

Би дун уга Бадмин өөр орад суувв. Намаг дахад Араша машин .деер байрта суув. Бадм сурвр уга машиһән йовулв.

Дарунь ардк хотнд күрәд ирвдн. Ут цаһан шавр герин һаза дала болен көвүд, күүкд дуңһарлад сууҗ. Домбрин дун хәңкнәд бәәнә: хойр көвүн, хойр күүкн дөрвәдәр биилдг би биилдҗәнә. Бадм машинәннь һалан биилҗәсн күүкдт тусхаһад, машиһән теднд өөртхәд ду һарһад юркв. Домбрин дун уурад, биилдҗәсн күүкд тус-тустан тарад, сууснь бослдад үргсн хөд мет хурлһад одцхав. Цаста үзгдхш...

— Одакчн энүнд уга! Зулад әрлҗ кевтә — гиҗ Бадм шимлдҗ ке- ләд, машинәннь һал унтрав.

Көвүд нойта улс машин тал ирәд мендләд, аарглад зогсцхав. Ара­ша бууһад Цастаг хәәһәд олн заагт геедрв.

Мана машин бийинь кергләд хойрдад ирҗ йовхинь үзчкәд, Цаста энд ирәд «элглсн» көвүтәһән хоюрн гер ташрлад һолын булң тал зулад йовҗ одна гидг эн!.. Эс гиҗ тер, терзнь секәтә харңһу шавр гер дотр хо­юрн манур хәләһәд инәлдҗәдг болх — гих ухан толһа дотрм орад дотр бийм үүмәд бәәнә...

— Хамаһас йовлат? Давуд йовҗ йовнт? Кен кергтә? гилдәд аар­глад зогссн көвүдин сурврмуд хойр чикнәнм һазаһур һарад бәәнә...

—Тендк шавр герин һаза бәәнә! Йовхшив гинә! — гиҗ Араша әң- клсн гүүҗ ирв.

— Не чи эврән йовад авч ир. Мууха күндән эрүлҗәх күмб энчн— гичкәд Бадм машин дотрк бичкн шам шатаһад, бензин, тосна кемҗә хә- ләһәд утар татад эвшәв. Машинә өмн герин һаза баглрад зогсҗасн күүкд: нег-негнәннь чикнд шимлдәд инәлдҗәһәд, герин һазак кердәг деер дерәлдҗ сууһад, домбртан көг орулад нәәрән цааранднь эклх бә- әдл һарһцхав.

Би дун уга бууһад Арашаг көтлҗ авад хойрдгч гер тал һарвдн. Маштг шавр герин һаза зергләд кевтсн улс барс-бүрс үзгдҗәнә. Араша намаг теднүр көтләд авад ирв. һурвн күүнә толһас харлад үзгдв. Ма- ниг өөрнь ирҗ йовхиг соңсчкад көнҗләрн толһаһан бүркәд лугшад инәлдв.

Эрклҗәнә гидгнь энв?! Эрүлҗәнә гидгнь энв? гиҗ санад:

— Менд бәнт! Өөртн иим сән нәр бола бәәтл, тадн көнҗләр бүрк- чкәд кевтдг ямаран улсвт? гиһәд өөрнь ирәд зогсвдн. Араша күүкдин көнҗлинь татад авад оркв. Хойр күүкн, нег бер шууглдад бослдв.

— Колхозин баһчуд нәәрлҗәнә, би тенүнәс ю хәәх биләв — гиҗ келәд Цаста мендләд, үсән самлв...

— Энтн ик балһснас ирсн, ик сурһульта күн болад, эгл мадна нә- әрт_орхдан эмәнә — гиҗ босҗ ирсн бер Арашан авад хайсн көнҗл ав­ад саҗн йовҗ шоглв.

— Э, худл келҗәнә, сахна маниг машиһәр ирхд, цуһар тер нәәрт

43

бәәлүст! гиҗ Араша нууҗасинъ илткж, келчкәд эгчәсн нудрулад мини ард ирҗ зогсв.

Би арһул өөрдәд Цастан өөр ирәд зогсвв. Цаста буру хандв.

— Не, йовий! Тана тал одий, танакс чамаг күләҗәнә. Өндрин ду- усн машин деер цокгдсн шоферин нөөрнь күрчәнә. Энчн эн улсин чи- рәд нанд ичр болҗана. Би чамаг эцгләрн таньлдулад эн машин деерән хәрү авч ирнәв. Бидн эн зун нег-негнәннь эк-эцгләрн чирәцх таньлдх болҗ күүндлүс. Тер учрар би шишлң керг кеһәд чамур ирвшв — гиһәд барун һаринь татҗ авад атхвв.

Цаста дун-шүн уга үр күүкн талан өөрдәд, хоюрн холвлдад, хот- нас зааград, тедүхн бәәсн һолин булң темцәд йовҗ одв. Күүндәнь соң- сгдхш, зуг таш-таш инәлдснь тодрха соңсгдна. Дахад йовҗ болшго... Барань үзгддгән ууртлнь ардаснь хәләһәд зогсвв.

Араша шофриг дахулҗ ирхәр хаалһд орсн ялмн мет өсрәд, тогляд харңһуд булхад, хара тасрад йовад одв. Машин ирхәс урд һолур орҗ одсн хойр күүк тосҗ авхар харңһутрсн һол тал хәләһәд зогсҗахлам:

— Көвүн, эн Цастаг кезәһәс авн таньдвч? Эврән кенәхнә көвү- мч? гиҗ бер нанур өөрдҗ арһул сурв.

— Бидн хамдан сурһульд йовнавдн. Сән таньл болад хойр җил үлү үүрлҗ йовсм бидн эн. Ода сул бәәсн деернь эк, эцг, төрл-төрснләрн таньлдулхар дахулҗ авхар ирләв. Эн иигәд йовҗ өгл уга эрүләд, мөр- гүләд, курдг мөрн кевтә хойр көләрн цахлад бәәнә. Усн бәәхлә өгит?— гиҗ сурвв.

— Киитн цә бәәнә гиһәд бер ик хала ааһта цә өгн йовҗ: һәәвһә удан үүрлҗ йовхмн кевтәмт. Хуучрхдан шахҗ, йовна гиһич.

— «Уульн дуулад олҗ авсн ууц, толһа хойр» гиһәд уру бийднь һа- рад дахад йовдг болхуговч. Нанас даву күн уга! Гиһәд сенкәҗ йовна гидг тер. Хара зөңгдән кү зоваһад бәл уга йовад ир гиҗ бидн цуһар келләвдн. Танар заалһш угав гисн бәәдл һарад, таңнаһан цоолад, тең- грт нульмад каңкаһад бәәнә. «Ноха сүүринь керглхлә, дала һатлҗ гии- глнә»,—гидг юм һарһҗах бәәдлтә. Я, йир бидн бууриннь заң меддвдн,— гиһәд угзрҗ келчкәд бер утар татҗ саналдад, цә кеҗ өгсн ааһан ирҗ авв. Хәрү эргәд нанд үг келхәр седчкәд, хуухан мааҗад тагчг йовҗ одв.

Тер хоорнд Бадм, Араша хойр машиһәрн гүүлгәд күрәд ирцхәв. һол орҗ одсн хойр күүкн уга. Бадм машиһән хойр-һурв хәәкрүлв. Кү- үкдәс ә-чимән ута. Бадм машинәннь шам унтраһад барун һарарн ша- наһан түшәд тагчгрв. Араша көвүн бууһад иигән-тиигән гүүһәд экчән хәәв.

— Ио, хәәмнь, Араша, энчн чи, ма хойрин авт орхасн наснь давҗ одсн бәәдлтә! Манд биш машиһәр неклдсн сәәхн залуст күцгдл уга йовналм—гисн одак берин дун соңсгдв. Араша цааран гүүһәд, һол орад йовҗ одсн хойр күүкнә ардас неклдәд йовҗ одсн бәәдл һарв...

Дүң-дүлә, төгәлңгдән тагчгрв. Маштг шавр герин ца зелин өөр кевтсн үкр кевлһән кевәд, кекрәд түңгшснь соңсгдна.

Өңгәр көөрәд, көл-көдләд, кү зоваһад җилә һазр ирчкәд, күүкнд һолгдсн болҗ хәрхд ик му нерн. һазр деер һанцхн чи бишч, күүкн эс олдх билү (һәәд од цааран) гиһәд һурв нульмад, һаран саҗад йовҗ болхмн. Зуг хойр җил үлү хөөтк җирһлән хамдан нег ухаһар, ни сед- кләр угтхар амн үгән авлцад нег-негән иткәд холвлдад йовсн хәәртә хойр теркә зүркд һундаҗ болшго.

Авч ирнәв гиһәд, амн үгән өгәд һарсн аавин седкл бишрәҗ болш­го. Сурһуль сурҗ йовх иньг-амргуд, эн күүкн, ма хойриг кезәнәһә «ЗАГС-т» орулад биччклә. Цастаг — Бата, Батаг — Цаста гиҗ наадлц- хана.

Тиим эңкрәр олна нүүрт холвлдҗ одсн хойр зүркд, ода ирҗ өөцл- дҗ салхла, өшәтнриннь тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн, итк- 44

лән барсн йовдл болх. Иикинь медсн болхнь, әмтнд медүләд керг уга юмн бәәж. «Сансн үүлән бүттлнь нууҗ йовх кергтә, самһа му нөкдәс хол йовхнь зөвтә!» гиҗ Бадмин Боован бичсиг умшлусв.

Бидн «үүлән бүттлнь нуух биш», әмн-зүркнәннь заңган* медлцәд уга бәәҗ әмтнд медүләд, эрдм — бардм кеһәд көөрәд йовсн ода ик ичр болв гиҗ чеежләрн гүвдлдәд машинә үүд секхләм үрглҗәсн Бадм чо- чад энд-тендән кү хәләв. Машин дотрас салд гиһәд демср тәмкин утана үнр һарад одв.

Бадм мини өөр күн угаһинь медчкәд, доран хойр — һурв нүүхл- чкәд:

— Көвүн, энчн «эм хәәһәд, аһан гееһәд»,— һуян һанзһлад «хәрдг юмн болвза? Миниһәр болхнь йовҗ унтхмн. Өлгч дахсн гендн болад, хот кедәд, унтсн әмт серүләд гүүһә йовж әмтнд андн болхвдн. һал иш- ксн ноха кевтә һол орад гүүлдҗ одсн күүкд дахад харңһу сө хамаран йовдв? Яһсн»окн теңгрин күүкн болен юмб энчн? һазр деер уга һәәзң олҗ авч кевтәч. Иим сәәхн залу яһад иигәд күндән гиигнәс өгәд, күүк- дт үзмҗ болад йовнач? Цуснчн өткн, чееҗчн сарул чамд биш, нанд ичр болҗана. Йовҗ унтхмн. Ирхлә ирг, эс ирхлә эцгиннь түрәд орг! гиж зөвәр чаңһур келчкәд Бадм папиростан һал кеҗ авад шувтрҗ бууһад маши эргәд йовж одв...

Ораһарм оһтрун дун орад, охр сүүләрм һарад одсн болҗ медгдв. Орчлңд әмтә юмн өөрм уга...

Цегин цааһас цеңкртсн теңгр давшад цегән, мөцгтрсн ө уга төгрг сар бултаһад һарад аашна. Сар өөдлх дутман сө сарулдад, сүүдр ахр- дад уга болад йовна. Саналдчкад «сәәхн иньгиннь» ардас суухнь мини чееж улм-улмар уутьрад хавчгдад харңһутрад бәәнә.

«Му нөкд хоорндан», гиһәд ода эн Бадмла өөцлдҗ үг келҗ болш- го, энүнә зөв гих санан орна.

— Кишва акад заңгта күүкн бәәсмб эннь. Айстан ууртан бүтәд, модьрун үг келәд орквв билтәл. Хәәмнь эн нанд өөлҗәдг болх гиҗ Ба­дм санҗана.

— Одак машитә улс чамла харһсн угай? Күн ирсинь медә бәәҗ хәрәд ирхлә яһдв!

Мана һаза машин ирж зогссинь әмтн цуһар үзсн болх. Бидн нам аңхрсн угавдн. Наадк мана колхозин машинлә әдл ик дуута машин биш бәәҗ. Хәрнь эн туһлмуд зелән яһҗ эс таслсмб? Өвгн ма хойриг дәврчкн гив. Яһсн ик герлтә машимб, нәрн өвспә үй күртл үзгднә. Ма­на өвгнә киртсн бөс киилг шалвур хойрнь дүд цаһан болҗ медгдв.

Би нам гөр эмәһәд яахв гихләрн хувцан чирҗ авад гер эргвв. Сө хаалһ алдад төөрч йовх йовуд улс болх гиһәд өвгн босад күүндә бәә- тл,— манад ирҗ йовх гиичнр болж һарв. Йо һәәд од эн өвгн теднлә күүндә бәәҗ сәәрән мааҗад бәәнәлә. Сүүдрт зогсҗасн нанд сәәхн үзг- днә, ичәд үкн гивв.

Тегәд герт орулад шам шатаһад юн улсинь үзчкәд чамаг некүлсм бидн тер. Иртхә гисн күүндән бәәһә бәәтл, үргсн гөрәсн болад хот эр- гәд бийән некүләд йовхла сәний?

— Я цецгт одич цааран! йос медчксн күн болад ямрхад бәәдг билч. Ичкевт, тер ирсн улс ю санҗадг болхв. Бас нег бийән медсн бир- мн бәәҗ гиҗәдг болх. Тер маши йовулдг —медәтә күүндән һәәвһә цу- хл уга күн бәәж. Чамур хойр одад ирвш. Тер ирсн көвүн чамла хамдан сурһуль сурч йовҗлм. Чамаг долан бульчрха күртлчн меднә...

Манла ухата, сурһульта күүкнә эк, эцг хойрла таньлдхар ирҗ. Нам ода цагин баахн күүндән сән седвәртә, үгтә, күүртә көвүн бәәҗ. Келсн үгнь келинь дахад кевтән тусад, келклдәд явшад бәәнә. Үг бу- лагдҗ үр — өңгиннь чирә улалһдг бәәдл уга.

«Орчлңгин йосн, өөрдин заң» гиһәд, өвгн ма хойрт белгтәһән ирв. Көөрк эн кезәңк зать хамаһас олҗ авсн болхв — гиҗ Цастан эк цааснд

45

оралһата зать даһмасн һарһв. Цаста өөрк күүкән дораһур нудрад авв_г хоюрн һочкнад инәлдв.

— Инәл уга одтн, цааран инәдгиг эр дахдмн... Хамань хөр һарад, сурһуль сурад, амарн алта һатлад йовцахана эдн. Ичр-һутр уга, янз- кенз уга элмрмүд! «Күүкн күүнә амнь уята эс болен хөөн, дун угань сән. Көвүн күн задһа эс болен хөөн, дуутань сән» — гидг үг бәәдмн! гиҗ Цастан эк уурлҗ келв.

Тер хоорнд топ-топ гиһәд йовсн күүнә көлин ә һарв. Машинә маң- надк шил һатц Араша һанцарн үзгдв.

— Тер хойр күүкнтн манад бәәнә. Цә ууҗана. Аав, ээҗ хойр унтҗ кевтнә, йовий! гиҗ Араша машинә үүд секв.

— Теднтн мана машинә һал үзчкәд дакад тег темцәд гүүлдх, тед- ниг үргәһәд керг уга. Би энд машитәһән үлднәв. Тадн йовтн, чи нам йовсн айстан тенүнәннь чирәһинь үзҗ ав гиҗ Бадм ардан эргҗ келәд амндан зуулһата бәәсн унтрҗ йовсн папирос эркә, хумха хойрарн чим- кҗ авад хайв. Папиросин иш гилс гиһәд машинә төгә цокад цааран бекәләд өсрв. Цәкүр цәксн мет баг чиндр бадһлад һазрт күрн унтрҗ одв. Бадм бәәрндән орад суув. Араша адһҗ машинә үүд тәәләд мини өөр ирәд суув. Намаг серүн бәәхинь медчкәд дакҗ үг келен уга. Шо­фер машиһән йовулхнь болх билә гиҗ санҗана. Ода эн шофер еңнҗ. буцл уга, шуд йовхнь болх билә — гих ухан нанд орв. Шофрин өмнк машинә шил дорак зивгт углата час чиг-чиг гиһәд цокснь соңсгдна. Часин килһсн җир цокад аһуһан эргәд иртл, мини зүркн зун хөр цокад дотран бульглад бәәнә.

Бадм өмнән нег товч кевтә юм хурһарн дарад оркв. Машинә өмнк хойр шам дегц шатад цәәһәд одв. Энүг шатхинь күләҗәсн бәәдлтә да­ла болен бичкн-бичкн цаһан эрвәкәс шамин шил шүүрлдәд, җиврән шавдлдад, унлдад ивр-ивр гиһәд багшлдад бәәцхәнә.

— Не, үкс гитн, йовий! Хурдар йовтн — гиҗ Бата зүдәв. Эн бичкн көвүнә авч ирсн зәңг энүнә зүркнд нар һарһад оркв, яһв. Одак мана ирсн хаалһар дала даңгшан уга, эн хоорнд шам угаһар чигн гүүлгәд күрч болхмн. Эс гиҗ шамин герл үзчкәд одак «шулмнь» зулад әрлх. Тер цагт эн көвүн ичртән боогдҗ үкх, йирин цунцхад чееҗләрн гүвдл- дәд, заң заядг заячдан һундҗ йовх бәәдлтә. Ода яахла сән болхв? Жи­ло һазрас көл-көдләд ирчкәд, «җирлһ» көөлдҗ-көөлдҗ амрсн амн үг уга хәрхлә ик ичр болхинь медҗәнәв — гиһәд Бадм зөвәр тагчг суув. Би чигн ду һарсн угав.

Бадм нег көлән өргәд, нег көлиннь тавгар көл-машиһәр юм уйҗах күүншңг машинәннь стартер дарад оркв. Машинә мотор көндәхинь яд- җасмн кевтә чочад, нүд ирмтл цәклҗ һал орад бүтүһәр лугшад машиг маднта хамднь чичрүлв.

Шофер өмнк иштә җола төгәһән зүн һарарн эргүләд, барун һара- рн көлиннь өөр шовасн буҗһр төмриг барун һарарн иигән-тиигән хо- лькад тедүкн кевтсн үкрмүд үргәшгоһар хооран цухрад, заагрҗ һарад зөв эргәд, одак ирсн хаалһарн Цастан гер хәләһәд, гүүлгәд һарв.

Герин һаза ирҗ зогстлан Бадм машинәннь шам шатасн уга. Ма­шин мөсн деегүр дөшҗ йовх цан кевтә ә угаһар ирәд зогсв. Өмнкхойр- шам саак кевтән дегц шатв.

Шавр герт цә ууҗ суусн хойр күүкн терзәр шамин герл үзчкәд_г нег-негән хатхлдад, нүдәрн докья өглдәд шамдҗ босад шил терзәр де­гц шаһалдв. Цаста хәрү хона талан эргәд адһҗ ааһ — шаңһан хурав.

Араша машинәс һәрәдҗ бууһад терзәр урң-урң гиһәд һарчасн ша­мин герл үзчкәд, машинә өмнк хойр бүлткр герлтә шамии өөр ирәд кү- үкд суусн герин терз тал нудрман үзүләд шамсиг һарарн иләд бахмж. кеҗ бийән үзүлв.

Герәс зөвәр тедүкн сольвад делгсн ширдг деер цаһан бөс киилг, шалвуртаһан сарсаһад унтсн өвгнәннь өөр, хувцтаһан кевтсн эмгн_г 46

зөвәр байрта түгдһлзж, босад землянк тал Батаг дахад орхар седҗ йо- всн Арашаг би талан дуудҗ авв. Машинә шам унтрв.

— Та, залу, көвүн хойр герт орҗ унттн, ор ясчклавдн — гисн эмг- нә дун манд тодрха соңсгдв.

Бадм машинәсн бууһад, хоолан ясад цевкәһәд герүр орхар йовна. Би Бадмиг күцәд өмнән авад күүкдүр орвдн.

Хуучн хала шамин некмр һол зөвәр өргәтә ик заль һарад шатҗа- на. Деерк амнь кемтркә, шамин шилин күзүнд хуучн тетрадин һадр цоолад өлгҗ, гер дотр, хона эргнд сән герлтә. Хойр күүкнә чирә манд тодрха үзгдҗәнә. Цаста кееһә бишмүдәсн зокастаһаснь өмсҗ. Хойр кү- үкн Цастан орна өмн дун уга дердәлдәд зогсҗана.

— Менд бәнт! Не, күүкд, ода мана болвт, зулдг арһ уга, күцәд авчквдн! Бата, цаадк үүдән чаңһур ха! — гиҗ Бадм хөкрлв.

Күүкд дун уга толһаһан гекҗ мендлдәд дораһур нег-негән хәләлдв.

— Суутң! гисн Цастан дун соңсгдв. Чамаг, чини чирә хәләдг бол- хнь гиҗ бизһм көдлҗ урлҗ йовлав. Нам хамаһур, ямаһур Цастан һар одҗ атхсан медхшв, һаринь хойр һардҗ авад тәвл уга бәәҗв. Цаста чис болад улаҗ одв. «Яһҗахмч!» гиҗ нүднәннь хәләцәр докья өгч хә- ләчкәд:

— Эн мини үр күүкн, таньлд! — гиҗ өөрк күүкн талан заав. Күүк- нә өмн һольшглҗ гекәд һаринь авад мендлвв, нам нерән кен гисинь оньһсн угав. Зүркм зүн талагшан хәләһәд, һар — көлм, цогцм цугтнь Цаста тал татад нәәхлүләд уңһан алдад бәәнә.

— Эн һазрт, саак Саратовд бәәснлә әдл өөрддҗ... һәрглҗ болш- го. Күүнә келн күд — чолу хамхлна гидг биший. Маңһдурас авн ма хойриг негдүләд: мууһин му зәңг һарһад, хотн болһнд келәд одх би­ший— гиҗ Цаста хәләцәрн докья өгәд, нүдән ирмәд эс медсн болад шилҗрәд бәәнә. Өөрк үр күүкән эн сө тәвдг бәәдл уга. Улм холвлдад үүдн бийинь авад урхдан, хая-хая чикнднь шимлдәд үг келнә.

Хойр күүкн шимлдәд, буру хандх хоорнд Бадм нанур хәләһәд, нү- дән ирмәд оркна. Бадм нанур яһад нүдән ирмҗәхинь медгдхш.

«Хойрдгч күүкнь чамд һә болҗана, нанла таньлдул, би машиһәрн гертнь күргчкнәв» гиҗәх, аль талдан докья өгчәхнь бас медгдхш. Хой­рдгч күүкн эн чирмлдә үзхләрн бидн негдәд бийинь дөөглхәр бәәнә ги- һәд өөләд «хәрнәв» гих, Цаста энүг күргл уга бәәшго, күргхләрн хә- рү ирхн уга гих ухан санандм орад одв.

— Күүкд, соңслт! Кезәнә нег тавн, зурһан күн дуңһарлҗ сууһад көзр наачадг болна. Ах керсгт суусн күүнә көзр һарад бәәнә. Дарук улснь дарадтан унад, һал деерк мөңгн өсәд ирнә. һурвдгч күн көзртә мөңгн уга, яахан медл уга көзрән атхад ухалад сууна. Тер ик мөңгтә дөрвдгч күүнлә негдәд цокий гиҗ сурхла, яһна гилч гиһәд эс медсәр хәләһәд оркна. Тернь өмнәснь нүдән ирмәд оркдг болна. Не, эн зөв гиҗәнә гиһәд: иштгин тусарн дуудн цокад, ишктә ямаһан шүүгдәд оркна.

һурвдгч эргцд һал деер мөңгн өсәд, сән көзр ирхинь күләһәд цок- хар җилвтәд көзрмүдән семрәд сууцхана. Одак һурвдгч күүнд бүүмнә тус күрәд ирнә. Одак ик мөңгтә туслцад суусн күн талан зөвәр байрта хәләһәд оркна. Тернь өмнәснь дакн нүдән ирмәд оркна. Не эн күн нан­ла йоста кампань (нөкд) болҗана гиҗ санад һурвдгч күн бүүмнә ту­сарн дуудн цокад, бүрүһән шүүгдәд оркна.

Сүл эргцд һурвдгч залуд сарткин тус күрәд ирнә. Мөңгтә күүнлә «ниилсн» мини көзр эн сө һарн гиҗәдгҗ гиҗ санҗаһад одак «ниилсн» күн талан хәләһәд оркна. Дөрвдгч күн дару нүдән дакн ирмәд оркна. Хойр күн хомлад цокхларн яһв чигн эн һал деерк мөңг авхвдн гиҗ санад һурвдгч залу сартгиннь тусар дуудн цокад сарвата гүүһән шүүг- дәд орксн цагт, завср болад евәһин цәәһән уухар босцхана. Одак шү-

47

үгдсн залу докьяһар негдх болен мөңгтә залуг дораһур хатхҗ авад һарна.

Әмтнәс зөвәр заагрчкад күүнд соңсхл уга:

— Болшго юмн, болш угаҗ! Таниг негдәд цокий! гиһәд нүдән ир- мәд докья өгәд бәәхләтн тусмудар цока бәәҗ бәәсән шүүгдчкв, гинә.

— Уга, би чамд негдий гиҗ докья өгсн угав — гиһәд одак мөңгтә залу дакн нүдән ирмәд оркна...

— Э, чи иим кишва ноха билч! Чамд нәәләд, мөңгнд дурлад: бүү- мнә тусар дуудн цокад, бүрү —туһлан шүүгдвв, иштгин тусар дуудн цокад ишгтә ямаһан шүүгдвв, сартгин тусар дуудн цокад сарвата гүү- һән шүүгдв! гиҗ хәәкрәд дөрвдгч залуг бахлураснь авад ноолдна. Тер цаатк күнь экин геснәс һарснас нааран заяна нүдән ирмдг эрмдгтә күн бәәҗ. Тегәд тер күн кезлин тусар цоксн болхла, келсн күүкән шүүгдх бәәҗ! Келн угад белн уга гидг тер. Келәд, күүндчкәд нааддг бишв, күүнд нәәлхлә, күүнә зөөрд дугшлхла тиим болдмн гиҗ |<үн келҗәсиг соңслав. Тенүнәс нааран бүтүһәр нүдән ирмсн кү итгдн угав гихләм хойр күүкн ярлзад инәлдв. Бадм эмәсн бәәдл һарад, чирәһән үмгәд нанур хәләһәд:

— Би бас тиим авьястав, тенүг үзсн болхуговч? Эврә авьяс эзндән медгдмн биш гиҗ үнән келв.

— Сууҗ цә уутн! гисн Цастан дун соңсгдв. Цаста ааһс тәвв. Өө- рк күүкнь көк мисктә цән бүркәсинь авад, зөв эргүләд самрад дарад- тнь ааһст кев. Цә кеҗәсн күүкнә нернь Шарка бәәҗ. Шарка мөөлүр һо хамрта, Цастан дүңгә нурһта, шарңх үстә, хо-цаһан күүкн. Цастата хамдан әәмгиннь школд доладгч класс күртл сурад, һанцхн хәләсн кө- гшн экән сәкәд цааранднь йовҗ сурһуль сурл уга үлдсмн бәәҗ. Ода школд эклц классмуд дасхна. Күргн болхар седәд ирсн тааста көвүд харһв чигн, көгшн экән үлдәхд харм болад үгән өгл уга йова-йовҗ, хөр һарсн наста, болһамҗта күүкн. Одак келсн көзрч көвүнә тускар келвр санад оркхларн Шарка шаңһан бәрн бәәҗ медмҗ угаһар дотран инәв. Инәхләнь хойр халхиннь герлин дорд бииднь хотхрмуд һарад одна,тер цагтан улм өкәр өңг һарна.

Күүкнә медмҗ уга инәд үзсн цә ууҗах Бадм: эн күүкнүр би бас нүдән ирмәд орксн болхий? Акад авьяс би яһҗ дассн болхв. Чамаг дакҗ чирмдг болхнь гиһәд санна, «сурсн юмн сурар боов чигн болхш», сурмсгуд заагур чимргдҗ одна. Ода эн күүкн бас намаг биидән докья өгчәнә гиҗ санҗадг болх». «Санан уга саңхадур, сахл уга җулһдг, күн темән хойр, көгшрхән меддмн биш» гиҗ санҗах гиһәд, ааһд көвҗ йов- сн цәәһин мод авад хойр нүдән телчкәд суух ухан орҗана.

Би Бадмиг күүкн тал нүдән ирмхинь күләһәд цәәһән ун бәәҗ Бад- мур хәләһәд инәһә бәәтл Бадм ааһ цә ууһад, күүкн тал хәләл уга босв.

— Күүкд, цәәдтн ханҗанав, ут наста болтн! Төв сәәхн зүүд бәрҗ хонтн! Эн көвүһәр сөөни дуусн тууль келүлҗ соңстн, энтн әвр ут кии- тә, ю болв чигн меддг күн гиһәд һархар седв.

— Та, хойрт өөртн ор ясчкла, Батата хоюрн өөрән унттн! гиҗ Ца­ста цаһан кенчрәр бүркәд, деернь бор-көрсн нимгн цемгн көнҗл хайсн, деернь күн суухла углар болһнь дөгд уга тергн кевтә җаагад-җиигәд бәәдг хуучн модн орн тал заав.

— Уга, энүнәстн әәҗәнәв! Энтн хойр залу даадг бәәдл уга—гиһәд Бадм орндгин нег дерндгәснь көндәв. Орндг шухтнад, жаагад одв. Соң- сҗант? Ярвглад бәәнә, яс-үснднь шар усн хурад шаркран орад бәәсн бәәдлтә—гив. Цуһар шууглдад инәлдвдн. Бадм һарад йовад одв. Күүкд сав-саңхан хурах бәәдл һарв. Би дав зуур Бадмиг дахад һарвв.

һаза зөвәр харңһу. Тег төгәлңгдән унтҗ дүң-дүлә. Хая-хая ардан ут хаалһ татад цәкләд одсн одн үзгднә. Гер шидрт тедүкн зелин өөр кевтсн хойр, һурвн үкрмүдин кевлһән кевсн шүднәннь ә соңсгдна.

Бадм хустган һарһҗ авад шатаһад машиндән күрч одв. Герин үү-

48