дн тус ширдг сольвҗ делгәд кевтсн эмгн, өвгн хойр санамр сарсалдад унтҗ. Эн хойрин хоорнд орад кевтсн Араша унтад уга. Бадм машиһәрн дакад хот эргхмн болвза гиһәд гетәд хая-хая өндәһәд хәләчкәд дун уга кевтнә. Бадм машиндән орҗ одсн бәәдл һарв, хард гиһәд ма­шина үүдн хаагдв. Одал Бадм юмнд одшго гиҗ санад Араша аавиннь ардк нурһнднь наалдад көлстә киилгинь үнрчләд унтад одв.

Хойр күүкн сав-саңхан ахулад, гер дотркан ясад, өңг һарһад орк- сн бәәдл һарв. Арһул хәрү герин үүдн хоорнд күрәд ирвв. Шивр-шивр гилдәд күүнднә, зәрм-зәрмдән һочкнад инәлднә.

— Орҗ болхий? гиһәд үүдинь цоквв.

—Ортн, ортн! гиҗ Цаста цеңнв. Орл уга дакад цокад, дакад Ца- стан ду соңсх дурн күрнә. Тер бийнь орҗ ирвв.

— Одак шофрчн яһв? гиҗ Цаста нанур өөрдв. Чирәнь йир тиньгр бәәх болҗ медгдв.

— Орндан орад оңх тусла — гивв.

— Ичкевт, герт орад унт гихнчн! гиҗ Цаста шоферт санань зов- си болҗ келв. Нам орҗ эс ирхнь сән билә гиҗ дотран санҗана!

— һәрһтә күн биш тер, һурвн күүнә негнь үлү болдгинь медә бәә- дг болхугов. Цәкхәсн урд хонад бәәхлә сән болдмн. Дакад атта чини ардас экән дахсн хурһд кевтә машиһәр хот эргн гиҗ цуцрх болв. Хә- рнь нам цухл уга йовдг сән заңгта күн болад, чамд ацг авл уга йовад йовна. Талдан нег му заңгта модьрун күн болхла, маниг му келчкәд машин деерән һарад кевтх билә. Хаҗудан дахулсн би тана хотн улсас болн Бадмас ичәд, арсндан әрә багтҗ йовнав. Кергән күцәһәд өдрин бииднь хәрү ирх болҗ күүнә маши сурҗ авад һарлав. Мини ирсн кер- гиг чи эврән медә бәәнәч, тендәс хәрәд һарчаһад ю күүндләвдн?

— Бата, одак цәкхәсн урд хонад бәәхлә сән болдмн гиснчн манд медгдсн уга гиҗ Цаста инәмсҗ сурв.

. — Тенүг медл уга хама йовад йовлач? Цәкүр (кремень) кет (му- сат) болн ул (трут) гиҗ бәәдмн. Ул —гисн бууһин хар дәәриг уснд зуурад көвңгд, эс гиҗ нимгн бумазад шиңгәһәд хагсачкдмн, Цәкүр деер улиг чимкәд бәрҗәһәд, барун һарарн кетәр цекхлә бадлһад чиндр өсрәд ул деер нег чиндр тусхла уңһдад һал ордмн. Цәкх- әснь урд хонна гисн, күн үг келхәс урд тааһад медхлә сән болдмн гисн үг. Медхд юн бәәнә гихләм Цаста:

— А, нам гиһит! Ода медвч? гиҗ өөрк күүкән дораһар чимкәд бахмҗтаһар толһаһан деегшән өргв.

— Ода ирҗ сәәхн медгдҗәнә, мини харңһу толһад мел дарунь ним үгмүд медгдәд одхш! Та әвр сәәхн келҗ медүлдг бәәҗт, ханҗа- навдн! гиҗ Шарка нанур хәләҗ көркүхн бәәдл һарһҗ инәв.

— Би, чамаг, тиим цәкхәснь урд хондг күүкн болһҗалав — гиһәд өмнәснь хәләҗ инәвв. Цаста нанур му нүдәр хәләчкәд, күүкнә чикнд шимлдв, күүкн толһаһан гекәд босв.

— Бата, цаадк орн деерән һарад кевт! гичкәд Цаста Шарката хо- юрн һарч одв.

һалас һарсн хойр күүкнә нүднд һаза дегд харңһу болҗ медгдв. Хойр күүкн һар-һаран бәрлдәд гер эргцхәв, холд одсн уга... Нүднь су- рад өөр шидр бәәсн баран үзгдәд баахн шарлҗна бийнь ик болҗ үзг- дәд бәәнә. Ард бәәсн һол йир өөрхн болад харлад, йорал уга әәмшгтә болҗ үзгднә.

— Цаста, одак Батан келҗәсн үгмүдин утхинь медвч? Би цугтнь медвв. Эн асхн би та хойрт йосндан саалтг болҗанав. Шофер залуһин келсн, нүдән чирмәд докья өгсиг чигн медвв. Батан зовлңгиг би бас медҗәнәв. Маниг эврән бийснь медх гиһәд этүдәр санҗасн цөн үгән үлгүрәр һольшг кевәр келчквш, терчн намаг аңхрдгҗий, аль угай гиҗ мини суцц бәрҗ үзҗәнә гиҗ Шарка хормаһан саҗн бәәҗ келв.

— Эрл цааран, юн чини суцц бәрҗ үзх билә! Чамаг шиңкән үзҗә-

4 Альманах I

49

нәхн, «өлн күүнә уханд өдмг оньдин йовдмн» гиһәд чамд тиигҗ үзгдсн болхугов! — гиҗ Цаста сөрҗ келв.

— Әрл, биш! Нанур хәләсн хәләц, наадлад келсн үгмүднь нанд иуг тоб болад бәәнә. Наадад намаг хөр һарад, күүкәр көгшрҗ йовна болһнч.

Нанд иим кишг учрсн болхнь... Утар татад саналдчкад Цастаг сүв- дҗ авад:

— Чи, эн көвүнә седкл бичә һунда! Миниһәр болхнь эн асхн хо- юрн үлдәд, сәәнәр күүндәд, негинь таслҗ автн. Эн көвүн нанур ирхмн гиһәд эртәс авн келә, күләһә билч! Энчн келсн үгдән күрәд, чамаг ма- шиһәр хәәһәд күцәд олв. Эн көвүнчн иигәд эргәд дахлда йовҗ чамас цөкрәд йовҗ одхла, чи энүг күцҗ авхн угач! йовһнан мартхмн биш. Энчн йир сәәхн заңгта, җөөлн күн болх бәәдлтә, хүвәр учрна гидг эн! Чи хүвтә күн бәәҗч, зуг «хош толһан хоорнд, хумха җөөру олдна, ав- ад-авад цеглхнь, алц, тааһар белглнә!» гиҗ келдмн. Алц, та тусл уга бәәхләнь, авад шивчкдмн. Алц, та тусад бәәхләнь авад хавтхлад хәрд- мн. Тенүг бичә март, хәрнь тер! Не, би һурвдгч болҗ тана өөр ю кехв, хәрнәв! Бата, та хойр намаг тер һол һатлһчктн! гиҗ Шарка сурв.

— Зү уга юм келнәч! Сөөни өрәллә хамаран одхмч, мини өөр хон. Би чамаг өөрән хонулхар дахулҗ ирвшв. Эн көвүнә тускар санаһан бичә зов. Нанас хамаран одх болһнач. Би энүнәнчн седклинь медәд ав- чклав. Энчн намаг хойр җил үлү дахҗ йовна. Зүркинь суһлҗ авад зү- ркнләрн холвчклав! Энүнд сууна гиһәд Цаста өрчән цокад инәв. Хойр җил үлү күүкдт булагдл уга йовав! Чамд таасгдҗану? гиҗ немҗ сурв.

— йир, икәр таасгдҗана! Ухата, тоолврта, һольшг, икрхг уга, эр- дмтә күн болх бәәдлтә. Нанд мел иим күн учрсн болхнь яһна! гиһәд Шарка Цастаг теврәд инәв.

— Санан уга күмч! гиҗ санад Цаста: бидн хойр эн герт күүндәд хонв чигн хулһнгин хамрас цус һарһшго цаһан саната күи. Эн бидн хойр онц харһад уга болһҗанч?... Зуг әмтн маңһдур ю келхинь медҗә- нч!? Дерән негдүлчкҗ гиһәд деернь дел урһаһад, арднь сүл урһаһад авад һархмн болҗана, һанцхн әәдг юмн тер! Чи ода манла хамдан хо- над Батан кесг сәәхн үгмүд, шүлгуд соңсҗ ав. Бидн чамаг өрүндәнма- шиһәр күргчкнәвдн. Бата ма хойрт күүндх цаг дала! гиһәд Цаста Шар- каг тәвшгоһар шиидв.

Хойр күүкн һарч одсна ард би үкс гиҗ хувцан тәәләд ясчксн хуу- чн модн орн деернь һарад кевтвв.Эргәд дуһрх болһнд модн орндгшигҗ- нәд, җаагад одна. Эн ламп унтрсн цагт көнҗл дер хойран авад һазр деер кевтнәв. Одак мини келсн үгиг Шарка медсн бәәдл һарв. йосндан медсн болхла керсү күүкн бәәҗ гиҗ санх кергтә. Тер күүкн хәрнәв гих. Тер цагтнь ә уга Бадмиг серүләд Цастата хоюрн машиһәр гертнь күрг- чкдвн. Эн эҗго шавр герт Цаста бидн хойр өр цәәтл күүндхвдн. Өрүн- дән Цастаһан өөрән суулһҗ авад:

«Аавм мини сурхла Аашна гиһәд келит, Ээҗм хараһад сурхла Эндр ирх гиһит!»...

гидг ду дуулад һарх биләв. Цастаг аавларн, ахнр, бергдләрн, төрл- төрснләрн таньлдулад, тооһад, тәкәд, өмскүл өмскәд хәрү авад ирхби- ләв,— гиһәд минь ода орнасн босад дуулад биилх дурн күрчәхлә, хойр күүкн орҗ ирцхәв.

— Бата буру хәләһәд кевт, намаг команд өгтл, нааран бичә хәләгиҗ инәһәд Цаста лампин һол дорагшан орулад барң-бүрң кеһәд оркв. Лампин һолин саңсрһин үнр һарад одв.

Хойр күүкн шивр-шивр гилдәд шимлдәд бәәцхәнә. Шур-шур гиһәд тәәлҗәх шуркра, торһн бишмүдин ә соңсгдна. Одак саңгсрһин үнр 50

уурад, салд гиһәд сәәхн үнрәр гер дүүрәд одв. Цастан' саак нәәрлә өрчин хойр гөвдрүн хоорндаһар, өвцүнә бүдркә деегүр дорагшан орсн цаһан мөңгн шүлзә дахад үзгддг оошгрсн җөөлн цаһан махмуднь ми­ни өмн герин эре дахад үзгдәд одв. Бәәсн бийм ирвәтрәд, зүркм чич- рәд халу дүрәд, түүрчәд хәрү эргәд, эднүр хәләх дурм күрәд, нүүхлзх- ләм саак «шаркрата» орндг җиигн гисн болад, хойр нүдм секәтә ки тасрад кевтвв.

— «Чи, өмн кевт! Уга, чи, өмн кевт, би ард кевтнәв» гилдәд шимл- дснь соңсгдна.

— йо, хәәмнь Шарка болл уга од, яһсн наку-даку уга «килнцтә» күүкмч! Холварнь хасгдад негдн гиҗ йовх хойр зүркнә хоорнд орад. заагла бәәхәр, эс медсн болад хәрәд әрлхнчн гиһәд хойрдгч күүквд дотран уурлад кевтнәв, күңкркә дотран цокад дольгалҗах зүркнәнм ә күүкдин күүндә чиңнүлхш, луг—луг—луг гиһәд шааврдад әәвлхәһим тас цокад һарн алдад бәәнә.

4*